ベクトル解析

ベクトル場の回転

ベクトル場の回転 “rot”

ベクトル場 \(\pmb{F}\left(x,y,z\right)=F_{1}\ \color{red}{\pmb{i}}+F_{2}\ \color{blue}{\pmb{j}}+F_{3}\ \color{green}{\pmb{k}}\) に対して

$$\mathrm{rot}\pmb{F}=\left(\displaystyle\frac{\partial F_{3}}{\partial y}-\displaystyle\frac{\partial F_{2}}{\partial z}\right)\ \color{red}{\pmb{i}}+\left(\displaystyle\frac{\partial F_{1}}{\partial z}-\displaystyle\frac{\partial F_{3}}{\partial x}\right)\ \color{blue}{\pmb{j}}+\left(\displaystyle\frac{\partial F_{2}}{\partial x}-\displaystyle\frac{\partial F_{1}}{\partial y}\right)\ \color{green}{\pmb{k}}$$

をベクトル場 \(\pmb{F}\) の 回転 と呼ぶ。

回転ベクトル場 である。

ナブラ ∇ を使った回転 “rot”

ハミルトン演算子 \(\pmb{\nabla}\) は

$$\pmb{\nabla}=\displaystyle\frac{\partial}{\partial x}\ \color{red}{\pmb{i}}+\displaystyle\frac{\partial}{\partial y}\ \color{blue}{\pmb{j}}+\displaystyle\frac{\partial}{\partial z}\ \color{green}{\pmb{k}}$$

と表される演算子である。

ハミルトン演算子∇(ナブラ)ベクトル解析のメインディッシュであるハミルトン演算子「ナブラ」を使った計算方法を紹介するぞ...

回転 は次のようにナブラ \(\pmb{\nabla}\) とベクトル場 \(\pmb{F}\) の 外積 で求まる。

\begin{eqnarray}\pmb{\nabla}\times\pmb{F}&=&\begin{vmatrix}\pmb{i} & \pmb{j} & \pmb{k}\\\displaystyle\frac{\partial}{\partial x} & \displaystyle\frac{\partial}{\partial y} & \displaystyle\frac{\partial}{\partial z}\\F_{1} & F_{2} & F_{3}\end{vmatrix}\\\\&=&\left(\displaystyle\frac{\partial F_{3}}{\partial y}-\displaystyle\frac{\partial F_{2}}{\partial z}\right)\ \color{red}{\pmb{i}}+\left(\displaystyle\frac{\partial F_{1}}{\partial z}-\displaystyle\frac{\partial F_{3}}{\partial x}\right)\ \color{blue}{\pmb{j}}+\left(\displaystyle\frac{\partial F_{2}}{\partial x}-\displaystyle\frac{\partial F_{1}}{\partial y}\right)\ \color{green}{\pmb{k}}\\\\&=&\mathrm{rot}\pmb{F}\end{eqnarray}

外積計算は下記事参照

ベクトルの外積外積の計算方法、性質の紹介と共に外積がどんなところで役立っているかを解説する。...

\begin{eqnarray}\pmb{\nabla}\times\pmb{F}&=&\mathrm{rot}\pmb{F}\end{eqnarray}

回転 “rot” の意味

回転 “rot” は ベクトル場流れの回転の様子 を意味している。

 

\(\mathrm{rot}>0\) のとき、ベクトル場は反時計回りに回転している。

\(\mathrm{rot}<0\) のとき、ベクトル場は時計回りに回転している。

\(\mathrm{rot}=0\) のとき、ベクトル場は回転していない。

ことを意味する。

さて理科で習った 右ねじの法則 によると鉛直正方向に電流 \(I\) が流れているとき、反時計回り方向に磁界が発生する。

つまり、この磁界のベクトル場の回転 \(\mathrm{rot}\pmb{H}\) は であることがわかる

\(\mathrm{rot}\neq 0\) であれば、ベクトル場は何かしら回転しており、その符号の正負で回転方向がわかる。

例題

ベクトル場 \(\pmb{F}\left(x,y,z\right)=x^{2}z\ \color{red}{\pmb{i}}-2xy\ \color{blue}{\pmb{j}}+2yz\ \color{green}{\pmb{k}}\) の回転を求めよ。

例題の解答

ベクトル場の 回転 は先述の通り、∇と ベクトル場の 外積 で求まるので、

\begin{eqnarray}\mathrm{rot}\pmb{F}&=&\pmb{\nabla}\times\pmb{F}\\\\&=&\begin{vmatrix}\pmb{i} & \pmb{j} & \pmb{k}\\\displaystyle\frac{\partial}{\partial x} & \displaystyle\frac{\partial}{\partial y} & \displaystyle\frac{\partial}{\partial z}\\x^{2}z & -2xy & 2yz\end{vmatrix}\\\\&=&\left(\displaystyle\frac{\partial}{\partial y}\left(2yz\right)-\displaystyle\frac{\partial}{\partial z}\left(-2xy\right)\right)\ \color{red}{\pmb{i}}+\left(\displaystyle\frac{\partial}{\partial z}\left(x^{2}z\right)-\displaystyle\frac{\partial}{\partial x}\left(2yz\right)\right)\ \color{blue}{\pmb{j}}+\left(\displaystyle\frac{\partial}{\partial x}\left(-2xy\right)-\displaystyle\frac{\partial}{\partial y}\left(x^{2}z\right)\right)\ \color{green}{\pmb{k}}\\\\&=&\left(2z-0\right)\ \color{red}{\pmb{i}}+\left(x^{2}-0\right)\ \color{blue}{\pmb{j}}+\left(-2y-0\right)\ \color{green}{\pmb{k}}\\\\&=&2z\ \color{red}{\pmb{i}}+x^{2}\ \color{blue}{\pmb{j}}-2y\ \color{green}{\pmb{k}}\end{eqnarray}

\begin{eqnarray}\mathrm{rot}\pmb{F}&=&2z\ \color{red}{\pmb{i}}+x^{2}\ \color{blue}{\pmb{j}}-2y\ \color{green}{\pmb{k}}\end{eqnarray}

練習問題

ベクトル場 \(\pmb{F}\left(x,y,z\right)=2x^{2}y\ \color{red}{\pmb{i}}-xyz^{2}\ \color{blue}{\pmb{j}}+3y^{2}z\ \color{green}{\pmb{k}}\) の点 \(\left(1,1,-1\right)\) における回転を求めよ。

まとめ

・ベクトル場の 回転 は次式で求まる。

\begin{eqnarray}\pmb{\nabla}\times\pmb{F}&=&\mathrm{rot}\pmb{F}\\\\&=&\begin{vmatrix}\pmb{i} & \pmb{j} & \pmb{k}\\\displaystyle\frac{\partial}{\partial x} & \displaystyle\frac{\partial}{\partial y} & \displaystyle\frac{\partial}{\partial z}\\F_{1} & F_{2} & F_{3}\end{vmatrix}\\\\&=&\left(\displaystyle\frac{\partial F_{3}}{\partial y}-\displaystyle\frac{\partial F_{2}}{\partial z}\right)\ \color{red}{\pmb{i}}+\left(\displaystyle\frac{\partial F_{1}}{\partial z}-\displaystyle\frac{\partial F_{3}}{\partial x}\right)\ \color{blue}{\pmb{j}}+\left(\displaystyle\frac{\partial F_{2}}{\partial x}-\displaystyle\frac{\partial F_{1}}{\partial y}\right)\ \color{green}{\pmb{k}}\end{eqnarray}

・\(\mathrm{rot}\pmb{F}>0\) は反時計回りの

 \(\mathrm{rot}\pmb{F}<0\) は時計回りのベクトル場の流れを意味する